Szapszał Seraja Markowicz (1873–1961), duchowny karaimski, hacham taurydzko-odesski i hachan Karaimów Rzeczpospolitej Polskiej, orientalista, turkolog.
Ur. 21 V w Bachczysaraju na Krymie w wielodzietnej rodzinie karaimskiej, był synem Akbike-Toty Kazas i Marka, ogrodnika, właściciela ziemskiego, skarbnika (gabbaja) gminy karaimskiej w Bachczysaraju.
Po ukończeniu karaimskich szkół w Bachczysaraju i Symferopolu uczył się S. od r. 1886 w prywatnym gimnazjum Gurewicza w Petersburgu, a podczas wakacji studiował w Symferopolu teologię karaimską i w r. 1894 otrzymał stopień kandydata do karaimskiego stanu duchownego. Od t.r. uczęszczał na Wydz. Języków Wschodnich uniw. w Petersburgu i słuchał wykładów z języków: tureckiego, perskiego i hebrajskiego. W r. 1899 wyjechał do Trok na Litwie, gdzie spotkał się z tamtejszą gminą karaimską. T.r. otrzymał stopień magistra i pozostał na Uniw. Petersburskim jako kandydat na profesora w Katedrze Literatury Tureckiej. Wkrótce jednak podjął służbę wojskową w Symferopolu w bachczysarajskim 212. zapasowym baonie armii rosyjskiej. Wysłany prawdopodobnie w styczniu 1901 przez władze uniwersyteckie i MSZ do Persji, w celu nauki języków azerbejdżańskiego i perskiego, pracował tam równocześnie m.in. jako guwerner następcy tronu Mohammeda Alego; otrzymał wówczas tytuł chana i wychowawcy panującego (adyb-us sułtan), a w r. 1907 został prawdopodobnie doradcą Mohammeda Alego i ministrem jego dworu oraz uzyskał perskie obywatelstwo. Podejrzewany o szpiegostwo na rzecz Rosji, został w r. 1908 wydalony z Persji (wg niektórych badaczy opuścił ją sam w obawie o swe bezpieczeństwo).
S. wrócił do Petersburga i w r. 1909 został na tamtejszym uniwersytecie lektorem języka tureckiego, a w MSZ tłumaczem języków wschodnich i w r. 1910 nauczycielem języka azerbejdżańskiego. Był wiceprezesem powstałego w r. 1911 w Petersburgu Tow. Orientalistów Rosyjskich oraz prezesem jego I Sekcji Bliskiego Wschodu. Należał też do Sekcji Etnograficznej Rosyjskiego Tow. Geograficznego, Sekcji Wschodniej Rosyjskiego Tow. Archeologicznego i Taurydzkiej Naukowej Komisji Archiwalnej. Wobec wakatu po zmarłym hachamie trockim Romualdzie Kobeckim został 16 VIII 1911 wybrany na ten urząd, ale odmówił jego przyjęcia, motywując to brakiem doświadczenia i młodym wiekiem. Z tych samych powodów odmówił w r.n. kandydowania na hachama gub. taurydzkiej. W ukazującym się w l. 1913–16 w Petersburgu czasopiśmie „Vostočnyj sbornik” redagował dział muzułmańskich krajów Azji i publikował w nim artykuły.
W grudniu 1915 objął S. urząd hachama gub. taurydzkiej i w maju r.n. odbył ingres w Czufut-Kale. Jednak z powodu trwającej pierwszej wojny światowej nie osiadł w siedzibie hachama, Eupatorii, lecz pozostał w Piotrogrodzie, gdzie pracował jako tłumacz w MSZ i Morskim Sztabie Generalnym. Mimo to dbał o rozwój karaimskiego życia religijno-kulturalnego na Krymie i w r. 1916, na bazie swego księgozbioru, zorganizował w Eupatorii bibliotekę oraz Karaimskie Muz. Narodowe. T.r. gościł w Eupatorii cara Mikołaja II z rodziną. Wraz z A. Katykiem i B. Eliaszewiczem wydawał tamże od r. 1917 czasopismo „Izvestija tavričeskogo i odesskogo karaimskogo duchovnogo pravlenija” (od r. 1918 „Izvestija karaimskogo duchovnogo pravlenija”) i publikował w nim artykuły. Zreorganizował karaimskie seminarium duchowne w Eupatorii, założył przeznaczony dla Karaimów dom opieki nad osobami starszymi, a w karaimskich szkołach wyznaniowych wprowadził język karaimski w miejsce rosyjskiego. W marcu 1918 przybył na zajęty przez Armię Czerwoną Krym, po czym w obawie przed prześladowaniami przedostał się do Turcji. Osiadł w Stambule, gdzie pracował jako sekretarz i tłumacz, a następnie wicedyrektor w gruzińskim Banque TurcoPersian. W r. 1920 odwiedził Egipt, a w r.n. Jerozolimę i Grecję.
Dn. 23 X 1927, podczas zjazdu gmin (dżymatów) karaimskich w Trokach, S. został wybrany na urząd hachana Karaimów RP. W poselstwie RP w Stambule uczył się języka polskiego, po czym 25 IV 1928 przybył z żoną i szwagrem do Polski i zamieszkał w Wilnie. Po otrzymaniu 6 VIII t.r. polskiego obywatelstwa odbył w Wilnie 11 IX ingres. Przewodniczył odtąd Karaimskiemu Zarządowi Duchownemu z siedzibą w Trokach. T.r. został członkiem Polskiego Tow. Orientalistycznego, a w r. 1929 współpracownikiem Komisji Orientalistycznej PAU. Współredagował wileńskie czasopismo „Myśl Karaimska” i opublikował w nim artykuł Karaimi w służbie u chanów krymskich (T. 2: 1929 nr 1). Nadzorując działalność wszystkich gmin karaimskich w Polsce, wizytował w r. 1929 gminy łucką i halicką. W Karaimskim Zarządzie Duchownym w Trokach gościł t.r. marszałka Sejmu Ignacego Daszyńskiego, a 17 VI 1930 prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Pracował jako lektor języka tureckiego w Szkole Nauk Politycznych przy powołanym 23 II t.r. Inst. Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej w Wilnie i w r. 1932 został członkiem Rady Instytutu. Uczestniczył w powołaniu 3 I t.r. w Wilnie Tow. Miłośników Historii i Literatury Karaimskiej; 24 IV został jego honorowym prezesem. Na wileńskiej Środzie Literackiej 9 XI wygłosił odczyt o kulturze Karaimów. Opublikował Wypisy tureckie i słownik turecko-polski, opracowane dla użytku słuchaczy Wyższej Szkoły Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej w Wilnie (Wil. 1932) oraz artykuły Znaczenie opisu podróży Ewlija Czelebiego dla dziejów Chanatu Krymskiego („Roczn. Oriental.” T. 8: 1931–2, odb. Lw. 1934), O zatraceniu języka ojczystego przez Tatarów w Polsce („Roczn. Tatarski” T. 1: 1932, odb. Wil. 1932), Adam Mickiewicz w gościnie u Karaimów („Myśl Karaimska” T. 3: 1932–4 nr 10, odb. Wil. 1934), Wyobrażenia świętych muzułmańskich a wpływy ikonograficzne katolickie w Persji i stosunki persko-polskie za Zygmunta III (Wil. 1934) oraz Przeszłość i teraźniejszość Karaimów („Wiedza i Życie” 1934 nr 3, odb. [b.m.w.] 1934). Na II Kongresie Językoznawczym w Stambule w r. 1934 wygłosił referat Siła, potęga i bogactwo języka tureckiego a właściwości narzecza karaimskiego. W dn. 4–16 IX t.r. gościł w Trokach ekspedycję Włoskiego Komitetu Badania Problemów Ludnościowych, kierowaną przez C. Giniego. Dn. 3 XII podpisał w Wilnie projekt ustawy o stosunku władz RP do Karaimów (uchwalona przez Sejm 21 IV 1936, doprowadziła do rejestracji 26 VIII t.r. Karaimskiego Związku Religijnego). W r. 1935 ogłosił pracę Próby literatury ludowej Turków z Azerbejdżanu perskiego (Kr.) oraz artykuł Słów kilka o książętach karaimskich Czelebi i ich działalności oświatowej („Myśl Karaimska” T. 11, odb. Wil. 1936). Na kolejnej Środzie Literackiej 27 II 1935 wygłosił referat o poecie perskim Firdaussim. W Warszawie wziął udział 23 IV t.r. w uroczystościach z okazji ogłoszenia nowej konstytucji, a 6 VI w inauguracyjnym posiedzeniu Komitetu Naczelnego Uczczenia Pamięci Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego. W r. 1936 kupił w Trokach działkę (ok. 500 m2) z parterowym drewnianym domem, przylegającą do jeziora Tataryszki. Opiekował się działającym w Szkole Nauk Politycznych Kołem Turków, z którym od 22 III do 21 IV t.r. zwiedzał Jugosławię. W sierpniu 1937 przebywał w Paryżu, a w sierpniu i wrześniu 1938 w Stambule, Bejrucie, Damaszku i Trypolisie. Dn. 21 VI 1937 został wiceprezesem Polskiego Tow. Orientalistycznego. Planując utworzenie karaimskiego muz. historyczno-etnograficznego w Trokach, udostępniał jego zbiory w swym wileńskim mieszkaniu (budowę muzeum rozpoczęto 6 VII 1938). W r. 1938 ogłosił artykuł W poszukiwaniu śladów karaimskich w Damaszku („Myśl Karaimska” z. 12).
Po wybuchu drugiej wojny światowej i włączeniu 26 X 1939 Wileńszczyzny do Republiki Litewskiej wizytował S. gminę karaimską w Poniewieżu. Po aneksji 15 VI 1940 Litwy przez ZSRR przekazał 16 I 1941 swoje zbiory władzom sowieckim i został 1 II t.r. kierownikiem Muz. Karaimskiej Historii i Etnografii przy Akad. Nauk Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (SRR) w Wilnie. Władze sowieckie zmusiły go t.r. do rezygnacji z urzędu hachana. Urząd ten odzyskał podczas okupacji niemieckiej. Nadal kierował Muzeum przeniesionym do Trok 21 VIII i przemianowanym 6 X na Trocki Inst. Etnologiczny (od 20 III 1942 Muz. Karaimskie). Wobec rozpoczęcia przez Niemców eksterminacji Żydów przekonywał władze okupacyjne o tureckim pochodzeniu Karaimów i w rezultacie jego starań Generalny Komisarz Litwy A. von Renteln wydał 1 IX 1941 zarządzenie potwierdzające odrębny status litewskich Karaimów. Mimo to różne instytucje III Rzeszy interesowały się pochodzeniem etnicznym Karaimów, m.in. Institut für Grenz- und Auslandstudien w Berlinie zażądał 25 XI 1942 od S-a wszelkich materiałów dotyczących tej grupy religijnej. S. przechowywał w tym czasie przedmioty kultu i zabytkowe sprzęty wileńskiej gminy żydowskiej.
Po zajęciu w lipcu 1944 Wileńszczyzny przez Armię Czerwoną S. ponownie utracił urząd hachana. Starał się o repatriację do Polski, ale mimo wydania 28 II 1945 przez Głównego Pełnomocnika Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego w Litewskiej SRR karty ewakuacyjnej, władze radzieckie nie wyraziły na to zgody. Dn. 1 VII 1946 został mianowany dyrektorem Karaimskiego Muz. Historyczno-Etnograficznego w Wilnie, a po przyjęciu 30 VI 1947 wraz z żoną obywatelstwa radzieckiego otrzymał etat starszego pracownika w Inst. Historii i Prawa Akad. Nauk Litewskiej SRR. Mimo zabiegów S-a, Muz. Karaimskie zostało 2 IV 1951 zlikwidowane, a jego zbiory przekazano w większości do Muz. Etnografii (obecnie Narodowe Muz. Litwy) i biblioteki Muz. Etnograficznego Akad. Nauk Litewskiej SRR w Wilnie. Dn. 8 I 1955 Wyższa Komisja Kwalifikacyjna dla pracowników nauki nadała S-owi stopień doktora nauk filologicznych i w uznaniu osiągnięć naukowych zwolniła go z obowiązku przedstawienia dysertacji. Na zlecenie Akad. Nauk ZSRR ekscerpował rękopisy krymskich Karaimów dla kartoteki, opracowywanego wspólnie przez Inst. Językoznawstwa Akad. Nauk ZSRR i Zakł. Orientalistyki PAN, słownika karaimsko-rosyjsko-polskiego. Ogółem ogłosił ponad 70 prac naukowych dotyczących dziejów i kultury Karaimów, języków narodów tureckich, archeologii i numizmatyki. Niepublikowane pozostały: Istorija tjurkov-karaimov v Krymu, Litve i Pol’še oraz Karaimy v Litve. Zmarł 18 XI 1961 w Wilnie, został pochowany na tamtejszym cmentarzu (zieracie) karaimsko-tatarskim. Był odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1936).
Od r. 1909 był S. żonaty z Wierą z domu Egiz (zm. 1950), doktorem medycyny, od r. 1902 pracującej w szpitalu miejskim w Odessie, od r. 1905 w Tyflisie, a od r. 1919 jako okulistka w Stambule, zamężną wcześniej z Solomonem Krymem, działaczem Partii Konstytucyjno-Demokratycznej, od października 1918 do kwietnia 1919 premierem Krymskiej Republiki Ludowej, siostrą Borysa Egiza (1869–1946), rzeźbiarza, od r. 1928 mieszkającego w Wilnie. Małżeństwo S-a było bezdzietne.
Spuścizna rękopiśmienna i księgozbiór S-a, składający się z ok. 3 tys. woluminów, zostały przekazane w r. 1962 Bibliotece Akad. Nauk Litewskiej SRR. Pośmiertnie wydano w r. 1974 współredagowany z Mikołajem Aleksandrowiczem Baskakowem i Ananiaszem Zajączkowskim „Słownik karaimsko-rosyjsko-polski” (Moskwa), zawierający 17400 haseł.
Encyclopaedia Judaica, Detroit–New York 2007 XVIII; Schur N., The Karaite Encyclopedia, Frankfurt am Main 1995; Tinfovič M., Baskakov N. A., Biografija prof. S. M. Šapšala, „Sovetskaja tiurkologia” 1973 nr 3 s. 119–21; Zajączkowski W., Bibliografia prac J. E. H. Seraji Szapszała, Hachana Karaimów w Polsce 1896–1937, „Myśl Karaimska” Z. 12: 1938 s. 6–9; – Babinow J. A., Narodowe wydawnictwa periodyczne wschodnioeuropejskich Karaimów, w: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, Red. K. Pilarczyk, Kr. 2003 III; Bałaban M., Karaici w Polsce. Studium historyczne, w: tenże, Studia historyczne, W. 1927 s. 72; Biedrzycki K., Życie literackie Wilna lat trzydziestych z perspektywy „Kuriera Wileńskiego”, w: Życie literackie i literatura w Wilnie XIX–XX wieku, Red. T. Bujnicki, A. Romanowski, Kr. 2000; Cinal S., Mežreligioznye ikonografičeskie isledovanija karaimskogo chakana Chadži Seraj Beja Šapšala, w: Archeologia. Sbornik naučnych trudov po materialam III Krymskoj meždunarodnoj konferencii (Sevastopol’, 22–24 maja 2001 g.), Red. J. A. Babinov, Sevastopol’ 2001 s. 192–7; Čiplytė J. V., Panevėžio Karaimų gyvenimo puslapiai, Vilnius 2001 s. 12, 14, 17–18, 22 (fot.), s. 23, 26–7, 31, 36 (fot.), s. 39 (fot.); Čižova L. V., Karaimy, w: Tiurkskie narody Kryma. Karaimy, Krymskie Tatary, Krymčaki, Red. S. J. Kozlov, L. V. Čižova, Moskva 2003 s. 19 (fot.), s. 51, 54 (fot.), s. 114, 115 (fot.), s. 130, 131 (fot.); Dubiński A., Caraimica. Prace karaimoznawcze, W. 1994 s. 61, 252–6, 261–2, 265–7; tenże, Z życia Karaimów trockich w okresie międzywojennym, w: Karaimi. (Materiały z sesji naukowej). III Pieniężnieńskie spotkania z religiami, Red. A. Dubiński, E. Śliwka, Pieniężno 1987 s. 34–7, 39–40; Fałowski J., Uwagi o sytuacji prawnej Karaimskiego Związku Religijnego w II Rzeczypospolitej, w: Między Wschodem a Zachodem, Red. P. Stawiński, Częstochowa 1995 s. 42–3; tenże, Z zagadnień finansowych Karaimskiego Związku Religijnego w II Rzeczypospolitej, „Biul. Inst. Filoz.-Hist. Wyższa Szkoła Pedagog. w Częstochowie” 1999 nr 20 s. 33–42; Firkowicz B., Ogniska karaimskie po latach, „Roczn. Muzułmański” R. 4: 1995 t. 3 s. 87–9; Firkowicz S., O Karaimskim Muzeum Historyczno-Etnograficznym na Krymie i w Polsce, „Myśl Karaimska” 1938 z. 12 s. 22–6; Freund R., Karaites and Dejudaization. A Historical Review of an Endogenous and Exogenous Paradigma, Stockholm 1991 s. 16–18, 58, 65, 90: Gąsiorowski S., Karaimi w Koronie i na Litwie w XV–XVIII wieku, Kr.–Budapeszt 2008; tenże, Między Rosją, Persją i Turcją. Życie i działalność Seraja Szapszała w latach 1873–1927, w: Od Anatolii po Syberię. Świat turecki w oczach badaczy, Kr. 2010; tenże, Towarzystwo Miłośników Historii i Literatury Karaimskiej w Wilnie i jego członkowie w latach 1932–1939, w: Karaj kiuńlari. Dziedzictwo Narodu Karaimskiego we współczesnej Europie, Red. M. Abkowicz, H. Jankowski, Wr. 2004 s. 71–80; Hecht G., Karaimi „Synowie Zakonu”, W.–Lw. 1938 s. 11, 29, 35; Hernik Spalińska J., Wileńskie Środy Literackie (1927–1939), W. 1998; Janbaeva J., Iz materialov k biografii prof. S. M. Šapšala, w: Evrei v Rossii. Istorija i kul’tura. Sbornik naučnych trudov, Red. D. A. El’jaševič, Pet. 1995 s. 26–35; Jarocki R., Rozmowy z Lorentzem, W. 1981 s. 84–7; Karaimowie na Litwie, Troki, Słupsk, Gd.–Olsztyn 2007–8 s. 15–18, 29, 31; Kizilov M., The Karaites of Galicia. An Ethnoreligious Minority among the Ashkenazim, the Turks, and the Slavs, Leiden–Boston 2009; tenże, New Materials on the Biography of S. M. Szapszal in 1928–1939, w: Proceedings of the Ninth Annual International Interdisciplinary Conference on Jewish Studies, Moscow 2002 cz. 1 s. 255–73; Kornat M., Polska szkoła sowietologiczna 1930–1939, Kr. 2003; Kowalski T., Turecka monografia o Karaimach krymskich, „Myśl Karaimska” T. 2: 1929 z. 2 s. 1–8; Księga pamiątkowa ku czci J. E. hachana H. Seraji Szapszała w X-tą rocznicę jego ingresu, Wil. 1938 tabl. 1 (fot.); Piotrowicz W., Z zagadnień wyznaniowych w Polsce, Wil. 1929 s. 185–99; Reychman J., Zajączkowski A., Handbook of ottoman-turkish diplomatics, The Hague, Paris 1968; Romaśko N., Karaimi na Krymie w XX wieku, „Roczn. Muzułmański” R. 4: 1995 t. 3 s. 77; Schur N., History of the Karaites, Frankfurt am Main 1992; Seraya Szapszal’s Karaim Collection, Red. Ţ. Būčys, [b.m.w.] 2003 (fot.); Shapira D. Y., A Jewish Pan-Turkist: Seraya Szapszał (Şapşaloğlu) and His Work Qirim Quaray Türkleri (1928). (Judaeo-Türkica XIII), „Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae” Vol. 58: 2005 nr 4 s. 349–80; Zagreckaitė A., Dziedzictwo narodu karaimskiego w ekspozycji i zbiorach Trockiego Muzeum Historycznego, w: Karaj kiuńlari. Dziedzictwo Narodu Karaimskiego we Współczesnej Europie, Red. M. Abkowicz, H. Jankowski, Wr. 2004 s. 56–7, 65, 67–9 (fot.); Zajączkowski A., Karaimi na Wołyniu, „Roczn. Wołyński” T. 3: 1934 s. 150–1, 164, 183 (fot.); Zajączkowski A., Reychman J., Zarys dyplomatyki osmańsko-tureckiej, W. 1955; Zajączkowski I., Akty Ustawodawcze o Karaimskim Związku Religijnym w Rzeczypospolitej Polskiej, „Myśl Karaimska” 1938 z. 12 s. 73–8; Zajączkowski W., Seraja Szapszał (8 V 1873 – 18 XI 1961) „Przegl. Oriental.” 1962 nr 1 s. 91–2 (fot.); Zemlickienė S., Serajos Šapšalo rankištinis palikimas, „Lietuvos istorijos metraštis” 1992/4 s. 262–6; – Ruszczyc F., Dziennik, W. 1996 cz. 2; – „Karaimskaja žizn” T. 10/11: 1912 s. 73, 75; „Myśl Karaimska” T. 2: 1929 z. 1 s. 49 (fot. zbiorowa), z. 2 tabl. 5, 6 s. 13, 15, 41–4, T. 2: 1931 z. 3/4 tabl. 4 s. 73, R. 10: 1932–4 z. 10 s. 97–100, 1938 z. 12 s. 139–44; „Roczn. Oriental.” T. 13: 1937 s. 210–14 (Kronika); – AAN: sygn. 1462–1465, 1467 (Min. WRiOP); Arch. Nauki PAN i PAU w Kr.: sygn. K III–4 nr J. 138, J. 175, sygn. K III–19 nr 22; Archiv vostokovedov Sant-Peterburgskogo filiala Instituta vostokovedenija Rossijskoj Akademii Nauk w Pet.: F. 152 op. 1 nr 1563; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 4600 t. 5 k. 47–64 (koresp. Władysława Kotwicza z S-em); Lietuvos mokslų akademijos biblioteka w Wil.: F. 9–3035, 143, 264–1394, 301–475, 301–482, 301–483, 301–521; Lietuvos valstybės istorijos archyvas w Wil.: F. 1818; Vilniaus universiteto biblioteka w Wil.: F. 243 dok. 102, 125.
Stefan Gąsiorowski